فیلم مستند و تاریخچه آن

فیلم مستند چیست؟

فیلم مستند که با واژه ی انگلیسی “داکیومنتری (Documentary)” شناخته میشود ، شاخه‌ای بزرگ از صنعت تصاویر متحرک است که برای نشان دادن جنبه‌هایی از واقعیت ساخته می‌شود. در ابتدا فیلم مستند، یک فیلم سینمایی بود که بر روی فیلم نگاتیو ضبط و پخش می‌شد، اما امروزه شامل ویدئو و آثار تولیدی دیجیتالی می‌شود که می‌توان آن‌ها را مخصوص پخش ویدئویی و یا به عنوان برنامه‌ای تلویزیونی ساخت.

قاعده‌ی کلی “گِری‌یرسون” در مورد فیلم مستند این بود که از پتانسیل نمایش زندگی در سینما می‌توان در قالب یک هنر جدید بهره‌برداری کرد. هنری که در آن بازیگر «اصلی» و صحنه‌ی «اصلی» نسبت به برابرهای خیالیشان، در شرح دنیای جدید راهنماهای بهتری محسوب می‌شوند و موادی که «این چنین در حالت خام گرفته شوند» واقعی‌تر از موادی خواهند بود که با بازی ساخته می‌شوند. این تعریف پرسش‌هایی در مورد مستندهایی که حاوی بازآفرینی و نمایش هستند را بر می‌انگیزد.

“پار لورنتز” هم فیلم مستند را «فیلمی واقعی با خصوصیات نمایشی» تعریف کرده است. با توجه به این تعریف دیگران بر این باورند که داشتن نظریه و یک پیام خاص در کنار واقعیاتی که فیلم مستند به نمایش می‌گذارد آن را از سایر گونه‌های فیلم‌های غیرداستانی متمایز می‌سازد.

تاریخچه فیلم مستند

بنابر تعریفات گفته شده ، اولین “تصاویر متحرک” را مستند نامیده‌اند. در اینگونه فیلم‌ها یک منظره خاص مانند ورود قطار به ایستگاه، یک کشتی در حال حرکت و یا گروهی از مردم که از کار باز می‌گشتند نمایش داده می‌شد. فیلم‌های اولیه پیش از ۱۹۰۰ تحت تأثیر تازگی و جذابیت به تصویر کشیدن حوادث بودند.

فیلم‌های کوتاه را هم فیلم‌های “واقعی” می‌نامیدند. قبل از آغاز قرن بیستم، در فیلم‌ها از داستان خبری نبود و دلیل اصلی آن مشکلات فنی بود: دوربین‌ها تنها زمان اندکی را به تصویر می‌کشیدند و مدت زمان بسیاری از فیلم‌های اولیه در حدود یک دقیقه بود.

در این دوره فیلم‌های سفرنامه‌ای بسیار رایج بودند که به فیلم‌های صحنه‌ای مشهور بودند. “در سرزمین شکارچیان سر” یکی از اولین فیلم‌هایی که از مفهوم صحنه‌ای بودن خارج شد در آن بدویت و بیگانه‌پردازی در زندگی بومیان آمریکا به تصویر کشیده شد. در همین دوره، فیلم‌های مستند فرانک هارلی درباره سفر وی به قطب جنوب در سال ۱۹۱۹ تولید شد که در این فیلم داستان سفر ناموفق به قطب جنوب توسطارنست شالکتون را به نمایش گذاشتند.

هدف فیلم مستند

ساختن فیلم مستند با قصه نویسی جنبه های مشترکی دارد. اولین گام پیدا کردن و گسترش فکر است این کار به دو روش ممکن است اول (کشف داستان) و دوم( گسترش و تدوین داستان).مستند بی واسطه ،حقیقت را در رویدادی که مقابل دوربین اتفاق می افتد جستجو می کند.رمز موفقیت هر فیلم در جذب تماشاگررا باید در تازگی بیان و نوآوری شکل آن یافت.

سینمای آغازین لومیرها سینمای بدون تدوین بود. سینمایی که می توان گفت مستند به دنیا آمد وتا مدتی مستند ماند.
حدود سال ۱۹۱۹ باز نگری روسها  به اصول وقواعد سینما و خصوصا تدوین و البته موقعیت خاص اجتماعی آن هاکه همراه با انقلاب بولشویکی نظام کهنه آموزشی را کنار می زند و زیبایی شناسان هنر نیز با نگاه تازه ای به هنرپیشتاز(آوانگارد) هنر روسی را دستخوش شکوفایی چشم گیری کردند فرمالیسم روسی به دنیا آمد.

افرادی چون “سرگئی آیزنشتاین”،  “الکساندرپودفکین” و “لف کولیشف” نگاه جدیدی تحت عنوان نظریه دیالکتیک تصویر ارائه کردند که این نظریه پیش از آن که به مارکسیسم ربطی داشته باشد(علی رغم شباهت ظاهری ) دغدغه آیزنشتاین و دیگر هنرمندان بود. آنها با قصه گویی صرف و ساده راضی نمی شدند.

در واقع آیزنشتاین می خواست با تدوین، معنای بیشتری پشت رویدادها بیابد و به نمایش بگذارد.از نمونه های معروف آن، می توان به تدوین سکانس پلکان اودسا در فیلم “رزمناو پوتمکین” در سال ۱۹۲۵ اشتاره کرد. او از دیالکتیک از بیش از ۱۵۰ پلان در کمتر از ۷ دقیقه استفاده نمود که بی تردید یکی از معروفترین سکانس های تاریخ سینما نزد تدوینگران بشمار میرود.

مستند در ایران

در ایران، نخستین فیلم مستند ایرانی در مرداد ماه ۱۲۷۹ توسط عکاس باشی، درباره مظفرالدین شاه و برای عرض ارادت به او ساخته شد،به طوری که وی تا چند سال بعد هم مستند سازی درباره این پادشاه را ادامه داد.این روند فیلم‌برداری از پادشاهان تا چندین سال روندی شد برای رفت و آمد به دربار همایونی و گرفتن چشم روشنی در ازای نشان دادن جلال و جبروت شاهان به خودشان و مردم. خان‌باباخان معتضدى نیز فیلمبردار فیلم‌هاى مستند و خبرى بود که پس از کسب تجربیاتى در کمپانى گومون در بازگشت به ایران تجربیات فیلمبردارى خود را با ثبت مناظر باغ‌ها و گلخانه آغاز کرد و پس از دعوت شدن به دربار حدود چهارصد متر از ولیعهد احمدشاه فیلمبردارى کرد.